Η αίσθηση της αφής του εξωφύλλου και το τελετουργικό μέρος που προηγείται της κάθε ακρόασης

Από τον Κώστα Ζουγρή

Η ξεχωριστή σχέση που έχει ο κάθε μουσικόφιλος με τους δίσκους του, αργά ή γρήγορα θα περάσει σε μια άλλη διάσταση και θα ανήκει στο παρελθόν.

Η αίσθηση της αφής και το τελετουργικό μέρος που προηγείται της κάθε ακρόασης, με τη συνήθη ανάγνωση του περιεχομένου των εξωφύλλων, οδηγείται λόγω της τεχνολογίας στο ντουλάπι με τις αναμνήσεις. Ολα αυτά θα υπάρχουν πια μόνο στη μνήμη μας.

Πιάνοντας στα χέρια του τον κάθε δίσκο βινυλίου ή ακόμα και το cd, ο κάθε ακροατής συχνά θυμάται το κατάστημα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες τον απέκτησε. Πολλές φορές μάλιστα ένας δίσκος αποτελούσε αντικείμενο δώρου από κάποιο αγαπημένο πρόσωπο. Τώρα πια θα ακολουθήσει το δρομολόγιο των επιστολών και θα γίνει μέρος του ηλεκτρονικού μας υπολογιστή.

Πριν από 100 χρόνια εμφανίστηκαν για πρώτη φορά οι δίσκοι των 78 στροφών και στις πρώτες εκδόσεις ήταν τυπωμένο στο εξώφυλλο το όνομα του παραγωγού ή το όνομα της εταιρείας που εκπροσωπούσε την ηχογράφηση.

Η γερμανική Οντεόν ήταν η πρώτη εταιρεία που το 1914 παρουσίασε σε ειδική έκδοση, που αποτελούνταν από τέσσερις δίσκους, τη μουσική από το μπαλέτο του Τσαϊκόφσκι Ο Καρυοθραύστης· ήταν η πρώτη μορφή από αυτό που αρκετά χρόνια αργότερα θα ονομασθεί άλμπουμ.

Παρ' όλα αυτά θα περάσουν πολλά χρόνια πριν ακολουθήσει κάποια άλλη εταιρεία την ίδια τακτική.

Στη δεκαετία του '20 άρχισε δειλά να εμφανίζεται η φράση Record album στα ειδικά εκτυπωμένα κενά εξώφυλλα, τα οποία ο αγοραστής μπορούσε να χρησιμοποιήσει για την τοποθέτηση των δίσκων 78 στροφών, σε μια συσκευασία η οποία σε μέγεθος ήταν μεγαλύτερη από αυτό των δίσκων και ήταν κάτι ανάλογο με αυτό των φωτογραφικών άλμπουμ.

Χρειάστηκε να έλθει η δεκαετία του '30 για να τυπωθούν για πρώτη φορά εξώφυλλα στα οποία θα αναγραφόταν το όνομα του καλλιτέχνη και το περιεχόμενο θα αποτελούνταν από διάφορες ηχογραφήσεις του ή κάποια ολοκληρωμένη κλασική συμφωνία.

Το 1938 η μεγάλη αμερικανική δισκογραφική εταιρεία Κολούμπια προσλαμβάνει ως καλλιτεχνικό διευθυντή τον Alex Steinweiss, ο οποίος θα δημιουργήσει τα πρώτα σχέδια με έγχρωμα εξώφυλλα, τα οποία θα καθιερώσουν όλες σχεδόν οι μεγάλες εταιρείες από το 1940.

Αρκετές από αυτές θα χρησιμοποιούν εικόνες από ζωγραφικούς πίνακες, αλλά πολλές θα δημιουργούν ειδικό σχεδιασμό για το κάθε εξώφυλλο, που συχνά θα καλύπτεται από φωτογραφίες του καλλιτέχνη ή του διευθυντή της ορχήστρας που ερμηνεύει το περιεχόμενο.

Από το 1948 εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τα εξώφυλλα που κάλυπταν τους δίσκους των 45 στροφών και τα άλμπουμ βινυλίου όπως τα έμαθαν όσοι μεγάλωσαν στο δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα.

Στη δεκαετία του '50 οι φωτογραφίες των καλλιτεχνών θα πλαισιώνουν τα εξώφυλλα των δίσκων τους.

Ποζάρουν συχνά σε στάσεις που τονίζουν τη σεξουαλικότητά τους, στο επιτρεπόμενο βέβαια πλαίσιο της εποχής. Είναι χαρακτηριστικό ότι το άλμπουμ των Mamas and Papas If You Can Believe Your Eyes And Ears το 1966 τυπώθηκε σε τρεις διαφορετικές εκδοχές, για να γίνει τελικά αποδεκτή η φωτογράφηση του γκρουπ μέσα σε μια μπανιέρα, ενώ διαφορετική τύχη είχε το εξώφυλλο των Beatles για το άλμπουμ τους Yesterday And Today, που κυκλοφόρησε μόνο στην Αμερική και απλώς αντικαταστάθηκε με άλλο.

Μέχρι το 1980 και πριν εμφανισθούν τα cd, τα εξώφυλλα των δίσκων αποτελούσαν σημαντικό συνοδευτικό υλικό των άλμπουμ βινυλίου και πολύ συχνά δημιουργοί τους ήταν μεγάλα ονόματα της Τέχνης. Αυτοί παράλληλα με το εξώφυλλο, που θα έπρεπε να είναι ελκυστικό για να προσελκύει τον αγοραστή, δημιουργούσαν και το ειδικό ένθετο στο οποίο τοποθετούνταν ο δίσκος, και συνήθως περιελάμβανε τους στίχους ή φωτογραφικό υλικό του κάθε καλλιτέχνη ή του συγκροτήματος που ακουγόταν στο άλμπουμ.

Δίσκοι όπως ο Sgt. Peppers Lonely Hearts Club Band των Beatles ήταν από τους πρώτους που δημιουργήθηκαν με διπλό εξώφυλλο, στο οποίο υπήρχε ειδικός σχεδιασμός και ανοίγοντάς το ο κάτοχός του έβλεπε άλλη μια φωτογραφία του συγκροτήματος, ενώ στο οπισθόφυλλο υπήρχαν οι στίχοι από τα τραγούδια του άλμπουμ.

Το ταλέντο των δημιουργών θα χαρίσει μερικά πραγματικά καλλιτεχνικά από άποψη έμπνευσης εξώφυλλα, όπως το Velvet Underground με τη γνωστή μπανάνα, που ήταν δημιουργία του Andy Warhol, ο οποίος είχε την επιμέλεια και στο Sticky Fingers των Rolling Stones, το οποίο άνοιγε με το γνωστό στους παλαιότερους φερμουάρ. Ο Miles Davis είχε δίσκους με χαρισματικά εξώφυλλα, όπως το Bitches Brew, δημιούργημα του Mati Klarwein, ο οποίος έχει φιλοτεχνήσει και αρκετά άλμπουμ των Santana. Οι Iron Maiden θα καθιερώσουν ένα δικό τους ύφος εξωφύλλων με τον δημιουργό Drew Stuzan, όπως και ο David Bowie, του οποίου τα πρώτα εξώφυλλα φιλοτεχνούσε ο Rex Ray. Για τον Bowie είχε δουλέψει και ο Βέλγος Guy Peellaert, που πέθανε τον περασμένο Νοέμβριο. Ο Peellaert είχε φιλοτεχνήσει το Diamond Dogs του Bowie και το It's Only Rock and Roll των Rolling Stones, ενώ ήταν και ο δημιουργός του καταπληκτικού βιβλίου Rock Dreams, με τα ανεπανάληπτα σκίτσα από καλλιτέχνες του ροκ. Η Hipgnosis, ένας μεγάλος οργανισμός σχεδιαστών, έχει δημιουργήσει αρκετά από τα εξώφυλλα των δίσκων των σημαντικότερων συγκροτημάτων του βρετανικού ροκ, στη δεκαετία του '70, όπως αυτά των Led Zeppelin. Χαρακτηριστικά ήταν και τα εξώφυλλα του Roger Dean για το συγκρότημα των Yes, ενώ η εταιρεία ECM, που είναι από τις σημαντικότερες στον χώρο της τζαζ, πάντα φρόντιζε ιδιαίτερα την παρουσία των εξωφύλλων των καλλιτεχνών της, τα οποία είχαν μία ξεχωριστή αισθητική άποψη. Συχνά μάλιστα τα εξώφυλλα των δίσκων βινυλίου έμοιαζαν με ζωγραφικούς πίνακες.

Αλλοι καλλιτέχνες κατέφευγαν σε έργα από γνωστούς ζωγράφους για να δημιουργήσουν το εξώφυλλό τους, όπως οι Derek and The Dominoes που χρησιμοποίησαν το έργο του Γάλλου ζωγράφου και γλύπτη Emile Theodore Frandsen de Schomberg «La Fille au Bouquet» στο άλμπουμ τους Layla and Other Assorted Love Songs, ή οι Coldplay που στο πρόσφατο άλμπουμ τους Viva La Vida or Death and All His Friends έχουν χρησιμοποιήσει έναν ιδιαίτερα δημοφιλή πίνακα του Delacroix που υπάρχει στο Μουσείο του Λούβρου.

Γνωστά ονόματα από τον χώρο της φωτογραφίας και του κινηματογράφου που έχουν ασχοληθεί με εξώφυλλα δίσκων είναι, μεταξύ άλλων, οι: Annie Leibovitz (John Lennon, Bruce Springsteen, Patti Smith), David La Chappelle (Elton John, Νο Doubt), Anton Corbijn (U2, The Killers, Depeche Mode), Karl Ferris (Jimi Hendrix, Donovan).

Καλλιτέχνες όπως οι Jimmy Page, Thom Yorke και Michael Stipe συχνά είχαν οι ίδιοι την επιμέλεια των εξωφύλλων που χρησιμοποιούσαν τα συγκροτήματα, όπως οι Led Zeppelin, Radiohead και R.Ε.Μ.

Ενώ οι Joni Mitchell, Bob Dylan και Cat Stevens τις περισσότερες φορές ζωγράφιζαν οι ίδιοι τα εξώφυλλα των δίσκων τους.

Τα εξώφυλλα ήταν εδώ και αρκετές δεκαετίες αναπόσπαστο κομμάτι της μουσικής βιομηχανίας, έστω και αν είχε περιορισθεί η επιρροή τους με την έλευση του cd, αλλά μια περιήγηση στους διαδικτυακούς χώρους που προωθούν τα νέα άλμπουμ, μάλλον θα δείξει στον επισκέπτη ότι αυτή η σχέση σύντομα θα πάψει να υπάρχει, και το εξώφυλλο όπως το ξέραμε θα αποτελεί παρελθόν.

Στη δεκαετία του '70 ένα εξώφυλλο, όπως το Dark Side Of The Moon των Pink Floyd ή το Pampered Menial των Pavlov's Dog, ήταν αρκετό από μόνο του να προκαλέσει τον ακροατή να ακούσει το περιεχόμενο.

Σήμερα τα εξώφυλλα έχουν συχνά σχεδιασμό που δημιουργείται με ηλεκτρονικά μέσα και δεν μπορούν να αγγίξουν την ευαισθησία των φίλων της μουσικής.

Συγκροτήματα όπως οι Kiss, AC/DC και Aerosmith δημιούργησαν την εικόνα που τους περιβάλλει μέσω των εξωφύλλων των δίσκων τους. Στο εξής αυτό θα είναι αδύνατο.